مولفه هاي تثبيت امنيت نرم در جمهوري اسلامي ايران (2)

در بخش گذشته به تعريف امنيت نرم و مؤلفه هاي تهديدكننده آن پرداختيم در اين قسمت به مؤلفه هاي تثبيت كننده امنيت نرم خواهيم پرداخت. هر يك از اين عوامل ممكن است در موقعيت هاي مختلف داراي اهميت هاي متفاوتي باشند، به عبارت ديگر اهميت هر يك از مؤلفه هاي ايجاد و تثبيت كننده در تقابل با شرايط مختلف، متفاوت خواهد بود. در اين قسمت به چند مورد از مهم ترين اين مؤلفه ها مي پردازيم.

1- قدرت نرم ( Soft Power ):

براي تعريف قدرت نرم، بايد ابتدا به تعريف واژه «قدرت» (power) پرداخت. برخي اعتقاد دارند قدرت، توانايي و ظرفيت انجام كارها است. به نظر گروهي قدرت، توانايي كسب نتايج دلخواه است. به زعم بعضي افراد نيز قدرت، تأثيرگذاري بر رفتار ديگران است به نحوي كه آنچه مي خواهيم، اتفاق بيفتد. به نظر مي رسد تعريف سوم تعريف جامع تري از واژه قدرت باشد. (گلشن پژوه، 1387: 21) در تعريفي ديگر قدرت، توانايي دارنده آن است براي واداشتن ديگران به تسليم در برابر خواست خود، به هر شكلي. اقتدار (Authority) نيز قدرتي است كه مشروعيت آن براساس سنت يا قانون پذيرفته شده است. (آشوري، 1385: 247)
در يك طبقه بندي كلي، قدرت به دو نوع سخت و نرم تقسيم مي شود. جوزف ناي، تحليل گر به نام آمريكايي بر اين باور است كه هر چند قدرت نرم و سخت در هم تنيده اند ولي قدرت نرم به قدرت سخت وابسته نيست. به گفته ناي، قدرت نرم توانايي به دست آوردن خواسته ها از طريق مجذوب كردن- به جاي اجبار و يا امتياز دادن- است. اين كار از طريق جذابيت هاي فرهنگي، ايده هاي سياسي و سياست ها صورت مي گيرد. زماني كه سياست هاي ما در چشم ديگران مشروعيت دارد، قدرت نرم ما تقويت شده است. در واقع زماني كه شما ديگران را وادار مي كنيد ايده هاي شما و آنچه شما مي خواهيد بپذيرند، بدون اين كه براي اين كار هزينه زيادي (امتياز يا اجبار) صرف كنيد، در آن صورت شما از قدرت نرم استفاده كرده ايد. متيوفريزر در كتاب «تسليحات اختلال جمعي» مي نويسد: «قدرت نرم از فرهنگ سرچشمه مي گيرد». در سطح كلان و در عرصه روابط بين الملل، حوزف ناي اين گونه عنوان مي كند كه قدرت نرم «جلب نمودن مردم به جاي اجبار آن ها است». (گلشن پژوه، 1387: 22)
منابع و شاخص هاي قدرت نرم همواره ثابت نبوده و هميشه با تحول بسترها و شرايط، آن ها نيز تغيير مي يابند. اما شايد بتوان مهم ترين مؤلفه ها و شاخص هاي قدرت نرم را در سه دسته فرهنگ، اقتصاد و سياست جاي داد. در عرصه فرهنگ يا اجتماع، مقوله هايي چون هنر (شامل فيلم و سرگرمي، موسيقي، تئاتر و هنرهاي نمايشي)، رسانه ها (شامل راديو و تلويزيون، روزنامه ها و مجلات، اينترنت و ماهواره ها)، دانش و ورزش مطرح مي گردند. فرهنگ حتي در برگيرنده مواردي چون ذائقه غذايي يك ملت، خصلت هاي پسنديده ملي كه زبان زد جهاني است، موقعيت فرهنگي ممتاز (شامل دارا بودن آثار باستاني و گردشگري، بزرگان ادبيات، شعر، رمان، موسيقي و هنر) و تعداد محصولات فرهنگي يك كشور نيز مي باشد.(همان، 33-34).
در نهايت قدرت نرم يعني توانايي نفوذ و تأثيرگذاري بر افكار، انديشه ها و اذهان با هدف تحميل خواست و اراده از طريق جلب نظر و متقاعد ساختن ملت و دولت هدف بدون استفاده از زور و فشار فيزيكي. (جمعي از نويسندگان، 1387:44)
بنابر آنچه گفته شد اگر حكومتي با استفاده از سياست هايي كه به كار مي برد، بتواند افراد جامعه را با خود همراه كند، بدون اين كه از ابعاد سخت افزارانه امنيت استفاده كند، امنيت نرم را براي خود به ارمغان آورده است. در حوزه داخلي يكي از مهمترين شاخص هاي دست يابي به امنيت نرم استفاده از قدرت ملي است، بنابراين براي آشنايي با اين مفهوم به توضيح مختصر آن مي پردازيم.
«قدرت ملي» به مجموعه اي از توانايي هاي مادي و معنوي گفته مي شود كه در قلمرو يك واحد جغرافيايي و سياسي به نام كشور يا دولت وجود دارد. در تعريف ديگري از قدرت ملي به صورت ساده آمده است: «قدرت ملي عبارت است از ظرفيت يك كشور در پيگيري اهداف كاربردي با اقدامات عمدي». (همان، 110)
بقاي نظام سياسي مستقل در دنياي متلاطم و پر از تهديد كنوني در گرو برخورداري آن كشور از قدرت ملي بالا و در سطح بازدارندگي نسبت به انواع تهديدات است. اين قدرت ملي است كه يك ملت و كشوري را در برابر تهديدات خارجي حفظ كرده و براساس آن ملتي مي تواند اهداف خود را تحقق بخشد. نظر به اهميت تأمين امنيت ملي به عنوان مهم ترين نفع عمومي، توليد قدرت ملي در هر كشور، در صدر اولويت ها براي حكومت ها و دولت ها قرار مي گيرد. (همان، 111)

در حوزه داخلي در زمينه توليد امنيت نرم با اتكاء به قدرت نرم، ابعاد غيرمادي امنيت مدنظر است به طور كلي شاخص هاي غيرمادي قدرت ملي عبارتند از:

الف) ميراث فرهنگي :

تاريخ نشان مي دهد كه توانايي نظامي و قدرت دفاعي كشورها با ميراث فرهنگي آن ها ارتباط نزديك داشته است. به عنوان مثال دو جنگ جهاني و ويراني عظيمي كه براثر كاربرد جنگ افزارهاي مخرب به بار آمده بود، موجب تنفر عمومي از جنگ و ضعف اخلاق نظامي گري در اروپا شد. (روشندل، 1387: 80) كه اين امر در نهايت باعث به خطر افتادن امنيت است.

ب) وحدت ملي :

از اركان مهم فرهنگي قدرت سياسي، وحدت ملي است. وحدت ملي عبارت است از چگونگي واكنش مردم در باب دفاع از منافع عمومي و مصالح كشور. هنگامي كه وضعي اضطراري همچون براندازي و ايجاد توطئه براي كشور پيش مي آيد. در اين مواقع، اگر پايه هاي وحدت ملي محكم باشد، مردم اختلافات جزئي داخلي را كنار مي گذارند و صفوف را پر مي كنند. اين روحيه باعث مي شود، هنگامي كه زمامداران وضع دشوار كشور را در برابر خطر خارجي براي مردم تشريح مي كنند و خواستار تحكيم وحدت مي شوند، مردم به نداي آنان پاسخ مثبت دهند. (همان، 81) باتوجه به اهميت اين مؤلفه در ادامه به صورت مجزا به آن خواهيم پرداخت.

ج) ايدئولوژي :

ايدئولوژي نيز يكي ديگر از عوامل ساخت قدرت ملي است. ايدئولوژي نه تنها از منابع داخلي قدرت ملي محسوب مي شود، بلكه در مناسبات بين المللي هم پشتوانه حيثيت و نفوذ و قدرت كشور است. نقش ايدئولوژي در سياست هاي بين المللي به حدي است كه اگر پژوهنده به مقاصد پنهان در پشت شعارهاي رايج توجه نكند، مناسبات بين المللي را يكسره جدال بين ايدئولوژي ها و ارزش ها مي بيند. (همان، 82)
يكي از راه هايي كه دشمن براي چيره شدن به جامعه ما استفاده مي كند همراه كردن ايدئولوژي آن ها با ايدئولوژي خود است. به عنوان مثال مي توان به گسترش تبليغات در خصوص ترويج مسيحيت در ايران، طي چند سال اخير اشاره كرد. دين تحريف شده مسيحيتي كه دشمنان براي مردم ما تجويز مي كنند، كاملاً سكولار و داراي رويكردهاي كاملا متعارض با اصول و مباني اسلامي است و اين به معناي سلب امنيت از حكومت اسلامي است.

2- ايمان به خدا، عدالت اجتماعي و پيروي از ولايت فقيه:

ماده ايمني و امنيت، كاربرد نسبتا فراواني در مقايسه با مجموع آيات قرآني دارد. از بين 6236 آيه قرآن، در حدود 851 مورد (يعني 6/13%) آن، ماده ايمني و امنيت به كار رفته است كه اين نكته نشانگر اهميت موضوع امنيت از منظر قرآن كريم است. نكته قابل توجه اين است كه از جمع 851 مورد ماده امنيت به كار رفته در قرآن، بيشترين مقدار يعني 811 بار (يعني 2/95%) آن مستقيما به معناي ايمني روحي و معنوي (كلمه ايمان و مشتقات آن) است. اين موضوع حكايت از آن دارد كه قرآن كريم بالاترين توجه خود را معطوف به امنيت روحي و معنوي آدمي نموده است. (فراستخواه 1376: 381)
درتفسير نمونه ذيل آيه 82 سوره انعام (كساني كه ايمان آورده اند و ايمان خويش را به ستم (شرك) نيالودند، امنيت، مخصوص آن ها است و هم ايشان هدايت يافته گانند) اينگونه آمده:
جنگ ها، تجاوزها، مفاسد، جنايات و حتي امنيت و آرامش روحي تنها موقعي به دست مي آيد كه درجوامع انساني دو اصل حكومت كند. ايمان وعدالت اجتماعي. اگر پايه هاي ايمان به خدا متزلزل گردد واحساس مسئوليت در برابر پروردگار از ميان برود و عدالت اجتماعي جاي خود را به ظلم و ستم بسپارد، امنيت در چنان جامعه اي وجود نخواهد داشت. در بعضي از روايات نيز از امام صادق (ع) نقل شده كه«منظور از آيه ياد شده اين است كه آن هايي كه به دستور پيامبر اسلام (ص) در زمينه ولايت و رهبري امت اسلامي بعد از او ايمان بياورند و آن را با ولايت و رهبري ديگران مخلوط نكنند، امنيت از آثار آن ها است». (مكارم شيرازي و جمعي از نويسندگان، 1376: 32)
بايد توجه داشت كه ولايت فقيه دنباله همان امامت و رهبري ائمه اطهار (ع) است. امام خميني (ره)«ولايت فقيه» را به لحاظ اداره جامعه و حق ولايت بر مردم داراي همان اختيارات رسول اكرم (ص) مي دانستند ايشان دركتاب ولايت فقيه خود مي فرمايند:«همين ولايتي كه براي رسول اكرم(ص) و امام(ع) در تشكيل حكومت و اجرا و تصدي اداره هست. براي فقيه هم هست.» (امام خميني ،1377:47)
حضرت امام خميني (ره) در «البيع» خود نيز در ذيل موضوع ويژگي هاي حاكم حكومت اسلامي و اختيارات آن يعني ولايت فقيه اين گونه مي نويسند:«... از آن گذشته، حفظ نظام از واجبات مؤكد است و اين واجب جز با وجود والي و حكومت به انجام نخواهد رسيد». (گروه مطالعاتي امنيت، 1387:169)
مقام معظم رهبري نيز دراين زمينه مي فرمايند:«رهبري درجامعه اسلامي گره گشاست. رهبري يعني آن نقطه اي كه دولت مشكل داشته باشد، مشكلات لاعلاج دولت به دست رهبري حل مي شود. هرجايي كه تبليغات دشمن كاري كند كه مردم را به دولت ها بخواهد بدبين كند، اين جا نقش رهبري است كه حقيقت را براي مردم روشن مي كند. توطئه را برملا مي كند. آن جايي كه مي خواهند مردم را مأيوس كنند، رهبري است كه به مردم اميد مي دهد. آن جايي كه توطئه سياسي بين المللي را مي خواهند براي ملت ايران به وجود بياورند، رهبري است كه قدم جلو مي گذارد و تماميت انقلاب را در مقابل توطئه قرار مي دهد و دشمن را وادار به عقب نشيني مي كند. آن جا كه مي خواهند بين جناح هاي گوناگون مردم اختلاف ايجاد كنند، رهبري است كه مي آيد دست ها را در دست همديگر مي گذارد. مايه الفت مي شود. مانع تفرقه مي شود. آن جا كه مي خواهند مردم را از پاي صندوق ها مأيوس كنند، رهبري است كه به مردم دلگرمي مي دهد، مي گويد وظيفه است، مردم اعتماد مي كنند، وارد مي شوند، حماسه عظيمي مي آفرينند». (مقام معظم رهبري. 5 آذر 1376)

3- اتحاد ( وحدت ) ملي:

به استناد تاريخ انقلاب اسلامي، پايدارترين نوع امنيت ملي آن است كه سازگاري هنجاري افراد و احساس همدلي و يكرنگي هر چه بيشتر آنان نسبت به يكديگر استوار شده باشد. بديهي است اتخاذ راهكارهايي كه به تقويت و گسترش روزافزون اين احساس كمك رساند. به طور قطع به همان ميزان، ضريب امنيتي جامعه را نيز افزايش مي دهد. (عطارزاده، 1385:31)
در قرآن كريم و سخنان ائمه اطهار (ع) نيز بر اين مؤلفه مؤثر بر امنيت ملي بسيار تأكيد شده است. در آيه 105 سوره آل عمران، خداوند مسلمانان را از تفرقه و پراكندگي بر حذر مي دارد: «و شما مسلمانان مانند مللي نباشيد كه راه تفرقه و اختلاف پيمودند، پس از آن كه آيات و ادله روشن از جانب خدا براي هدايت آن ها آمد و چنين گروهي گرفتار عذاب سخت خواهند بود». همچنين امام علي (ع) در خطبه ها و نامه هاي خود، بارها يارانش را به وحدت و دوري از تفرقه خوانده و خطر تفرقه را گوشزد كرده است تا آن ها را از ناامني برهاند. ايشان در خطبه 192 (خطبه قاصعه) نهج البلاغه مي فرمايند: «پس آن گاه كه درزندگي گذشتگان مطالعه و انديشه مي كنيد، عهده دار چيزي باشيد كه عامل عزت آنان بود و دشمنان را از سر راهشان برداشت و سلامت و عافيت زندگي آنان را فراهم كرد و نعمت هاي فراوان را در اختيارشان گذاشت و كرامت و شخصيت به آنان بخشيد كه از تفرقه و جدايي اجتناب كردند و بر وحدت و همدلي همت گماشتند و يكديگر را به وحدت وا داشته، به آن سفارش كردند و از كارهايي كه پشت آن ها را شكست و قدرت آن ها را درهم كوبيد، چون كينه توزي با يكديگر، پركردن دل ها از بخل و حسد به يكديگر، پشت كردن و از هم بريدن و دست از ياري هم كشيدن، بپرهيزيد... پس انديشه كنيد كه چگونه بودند آن گاه كه وحدت اجتماعي داشتند. خواسته هاي آنان يكي، قلب هاي آنان يكسان و دست هاي آنان مددكار يكديگر، شمشيرها ياري كننده، نگاه ها به يك سو دوخته و اراده ها واحد و همسو بود. آيا در آن حال مالك و سرپرست سراسر زمين نبودند و رهبر و پيشواي همه دنيا نشدند؟ پس به پايان كار آن ها نيز بنگريد! در آن هنگام كه به تفرقه و پراكندگي روي آوردند و مهرباني و دوستي آنان از بين رفت و سخن ها و دل هايشان گوناگون شد و از هم جدا شدند و به حزب ها و گروه ها پيوستند، خداوند لباس كرامت را از تنشان بيرون آورد و نعمت هاي فراوان شيرين را از آن ها گرفت». (نهج البلاغه، خطبه 192، ص 281)
همان طور كه ملاحظه مي شود، وحدت، ملاك اصلي كسب موفقيت ها است، به عبارتي ديگر كسب توفيق در جنبه هاي مختلف فعاليت هاي اقتصادي، سياسي، اجتماعي و... تنها با امنيتي كه در سايه وحدت و انسجام به وجود مي آيد، قابل دستيابي است. اما نكته اي كه بايد به آن توجه داشت (مخصوصاً با توجه به اتفاقات بعد از دوره دهم رياست جمهوري)، توجه به سليقه هاي مختلف و ايجاد هماهنگي بين آن ها است. امام خميني (ره) در اين زمينه مي فرمايند: «اگر در يك ملتي اختلاف سليقه نباشد، اين ناقص است. اگر در يك مجلسي اختلاف نباشد، اين مجلس ناقصي است. اختلاف بايد باشد، اختلاف سليقه، اختلاف رأي، مباحثه، جار و جنجال اين ها بايد باشد، لكن نتيجه اين نباشد كه ما دو دسته، بشويم دشمن هم. بايد دو دسته باشيم در عين حالي كه اختلاف داريم، دوست هم باشيم». (صحيفه نور، ج 21: 47) ايشان در جايي ديگر مي فرمايند: «همه دست به دست هم بدهند، اختلاف حزبي و مسلكي را كنار بگذارند. اختلافات قديمي و جديد را كنار بگذارند، اختلافاتي كه مربوط به احزاب است كنار بگذارند و همه با هم - با صداي واحد، با يد واحد- قيام كنند؛ قيام به امر مهمي كه نجات دادن كشور است.» (همان، ج 5: 484)

4- توسعه يافتگي:

كشورهاي توسعه نيافته و در حال توسعه با يك تهديد مشترك روبرو هستند و آن توسعه نيافتگي و وابستگي است. اين كشورها در درجه اول بايد براي يك توسعه پايدار برنامه ريزي كنند. توسعه نيافتگي خود منبع بسياري از تهديدهاي ديگر همچون بي ثباتي سياسي، دشواري هاي اجتماعي، درگيري قومي و مذهبي و... است. توسعه اقتصادي و سياسي خود به خود بسياري از مسائل را حل مي كند و سرچشمه اصلي انسجام ملي است. (روشندل، 1387: 162)

5- برخورداري از راهبرد مناسب در حوزه امنيت نرم:

نخستين نكته اي كه در مورد مقابله با تهديدهاي امنيتي بايد ذكر كرد، اين است كه هر كشور بايد با توجه به وضع مشخص خود راهبرد معيني داشته باشد. هر كشوري پيش از هرچيز بايد براي حفظ امنيت خود و مقابله با تهديدها طرح جامع و همه جانبه اي تنظيم كند كه در آن تمام جوانب مسائل امنيتي و تهديدهاي داخلي و خارجي و موجود و محتمل در نظر گرفته شده باشد. (همان، 82) برخورداري از راهبرد امنيت نرم، با توجه نو و جديد بودن برخي از مؤلفه ها و شاخص هاي آن بسيار با اهميت است. بديهي است شاخص هاي پيش گفته بدون مطالعه هاي دقيق و بروز رساني شده امكان پذير نيست. بنابراين براي تدوين راهبرد امنيت نرم برخورداري از مركز تحقيقاتي و مطالعاتي در اين زمينه بسيار كليدي است.

منابع تحقیق :

1- جمعي از نويسندگان (1387)، «بصيرت پاسداري»، تهران: اداره سياسي نمايندگي ولي فقيه در سپاه.
2- روشندل جليل (1387)، «امنيت ملي و نظام بين المللي»، چاپ پنجم، تهران انتشارات سمت.
3- سخنراني مقام معظم رهبري در سالگرد تشكيل بسيج، 5 آذرماه .1376
4- عطارزاده، مجتبي (1385)، «بسيج ترجمان آرمانهاي دفاعي امام خميني(ره) در پاسداشت امنيت ملي»، مجموعه مقالات علمي كنگره سرداران، اميران، فرماندهان و 8000 شهيد استان همدان، همدان: انتشارات دانشگاه بوعلي سينا.
5- فراستخواه مقصود (1376)، «دين و امنيت»، مندرج در كتاب مقالات ارائه شده در همايش توسعه و امنيت عمومي، صص 421-369، تهران: انتشارات وزارت كشور (معاونت امنيتي و انتظامي- اداره كل امنيتي).
6- قرآن كريم، سوره هاي آل عمران و انعام.
7- گروه مطالعات امنيت (1387)، «نظريه امنيت در جمهوري اسلامي ايران»، تهران: انتشارات دانشگاه عالي دفاع ملي.
8- گلشن پژوه، محمود رضا (1387)، «جمهوري اسلامي و قدرت نرم»، تهران: معاونت پژوهشي دانشگاه آزاد اسلامي.
9- مكارم شيرازي محمدناصر و جمعي از نويسندگان (1376)، «تفسير نمونه»، جلد پنجم، تهران: انتشارات دارالكتب الاسلاميه.
10- موسوي خميني، سيدروح الله (1386)، «صحيفه نور»، جلد 5 و 21، تهران: مؤسسه نشر و تنظيم آثار امام(ره).
11- موسوي خميني، روح الله (1377)، «ولايت فقيه»، چاپ هشتم، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام(ره).
12- نهج البلاغه حضرت امير المؤمنين(ع) (1385)، ترجمه حجت الاسلام والمسلمين محمد دشتي، قم: انتشارات الطيار.

منبع:روزنامه كيهان